MUÍÑO E PETRÓGLIFO DOS PORTUGUESES. PORTOCANLES. DIMO.

En Portacanles existe un precioso lugar á beira do río Catoira (donde o río Beco desemboca) onde hai un muíño e un petroglifo xuntos, posiblemente do SXVIII tal é como recolle a inscripción do travesaño da porta do muíño e o simbolismo dos gravados. Eles dous son a razón de que a parcelaria non pode dividir por esta zoa.

Os veciños o coñecen polo nome “Muiño da Aldea”.

Teño moita dúbidas de o porqué chamanlle dos Portugueses, unha razón (non confirmada) é que os donos da vaquería que había enrriba de San Cibrán eran portugueses e posiblemente donos deste muíño. Recalco, é unha suposición. A outra razón é que un gravado semella a cruz ibérica do escudo portugués e dahí o nome.

A súa toponimia é “Beira do Río” pero non atopo nada relacionado con ela e preguntando ós veciños tampouco souberon explicar o porqué. Así pois explicarei o topónimo Portocanles e tamén o que máis preto está que é “O Montiño de Portocanles”.

MUIÑO:
O presente muíño conta cun lintel epigrafiado sobre a porta de acceso (1766, a marca do canteiro e unhas iniciais SM). Pertence á modalidade de rego ou canle e presenta medianas dimensións. Este exemplar, dunha única moa, en regular estado de conservación, é propiedade dun grupo de veciños do mesmo lugar.

PETROGLIFO:
Os gravados están nunha pedra na que un lado foi cortado a base de picala para facer a canle da auga ó muíño, sospeitase que foron creados no SXVIII, xusto cá creación do muíño (1766), sen embargo hai elementos que poden ser de moito antes (coviñas).

Non se sabe a súa simboloxía, hai moitas teorías:
- Marcas de xurisdición dalgún mosteiro (posto que hai algún semellante pola Terra do Támega [Verín]).
- Son frecuentes na Idade Media que este tipo de gravados facíanse como “sacrificio/exvoto” có fin de pedir, augurar, invocar ou agardar unha boa travesía marítima, días antes de realizala.
- Un gravado vese que é a representación da cruz ibérica típica do escudo nacional portugués o cal: podería ser feito por un mariño portugués antes de zarpar?
- Outro gravado parece recordar a forma estereotipada dun barco de vela.
- Chama a atención que o círculo de coviñas semella ter unha cruz direccional hacia o muíño.

DESCRICIÓN:
Gravado localizado sobre unha rocha de granito de aproximadamente 1,8 metros de lonxitude no eixo NS e 1,5 de anchura no eixo EW, situada ao carón da canle do Muíño dos Portugueses.
Sobre a superficie horizontal da rocha aprécianse dous tipos de motivos:
- 13 cazoletas que oscilan entre os 4 centímetros de diámetro e 0,5 de fondo, as máis pequenas, e os 7 centímetros de diámetro e 3 de fondo, as de maior tamaño; sen posibilidade de poder adscribilas a unha época determinada.
- Un mínimo de 3 cruciformes de diferentes formas e tamaños, 10 centímetros de lonxitude para o máis pequeno e 30 para o de maior tamaño, posiblemente realizados en época moderna ou incluso contemporánea, e que moi probablemente teñan unha relación directa co uso do muíño.

TOPONIMIA:
PORTOCANLES:
Unha das acepcións dos substantivos porto e porta (<latín PORTU, PORTA) ten o significado de ‘lugar por onde un camiño supera un obstáculo da orografía do terreo ou un curso fluvial’. O masculino porto aplícase habitualmente aos chamados portos de río, isto é, os pasos por onde o camiño cruza unha corrente fluvial, sexa mediante unha porte, unha barca, pasais de pedras nun vao, etc. O nomenclátor de Galicia recolle máis de duascentas cincuenta localidades que conteñen o substantivo porto no seu nome.
Na toponimia de Catoira existe un núcleo habitado que leva este substantivo como primeiro elemento dun composto (Portocanles ou Porto Canles) e outro que presenta unha forma diminutiva (Portocelo), os dous na parroquia de Dimo. O primeiro dá nome tamén á paraxe chamada Montiño de Porto Canles (ou Montiño de Portecanles).
O nome de Porto Canles ou Portocanles convive na fala cunha variante popular Portacanles, onde o a da sílaba pretónica procede en realidade dunha preposición (<PORTU  AD  CANALES), como adoita suceder noutros topónimos compostos cun primeiro elemento porto-. No Catastro de Ensenada rexistramos este topónimo como Portocanles ou Porto Canles (<<Alonso Torrado (…) unha casa en Porto Canles>>, <<lugar de Portocanles>>), e esas son as formas habituais na actualidade nos nomenclátores e outras fontes escritas, pero no século XIX aínda era común a vacilación; por exemplo, aparece como Porta-canles no dicionario xeográfico de Madoz, de1845.
O segundo elemento do topónimo é o substantivo (<lat. CANALE), que o dicionario de Marcial Valladares (1884) define como: <<Canal, para conducir auga. Por exemplo, la de los molinos comunes que suelen ser de madera>>. É probable que a motivación que deu orixe ao topónimo fose a proximidade ás canles dalgún deses muíños. No Catastro de Ensenada (1753) ademais do Agro de Portocanles e o Regato de Portocanles ou Río de Portocanles, existía un muíño así chamado: <<molino de Portocanles sito en el rio de el mismo nombre; de una muela negra; de cubo>>.

MONTIÑO DE PORTO CANLES (OU MONTIÑO DE PORTECANLES)

O substantivo monte ten na toponimia dúas acepcións; unha relativa á orografía, para designar elevacións do terreo máis ou menos grandes, e outra relativa ao aproveitamento agrícola, aplicándose a terras non cultivadas ou a bravo (´a monte´).

Témolo en numerosos topónimos. Na parroquia de Abalo: O Monte de Fonte Salgueiras, Monte Freixeiro, Monte Rodeiro, O Monte Vello, Monte Laíñas e mais O Agro do Monte; cun diminutivo en –iño: O Montiño, Montiño de Areas de Vacas, O Montiño do Costado, O Montiño dos Samesóns, O Montiño da Cova da Laxe, O Montiño do Coxo, O Montiño da Roseda, O Montiño da Titania e Montiño da Velliña.

Tamén é diminutivo de monte, correspondente ao latín MONTICELLU, o nome da paraxe chamada Montecelos (Monteselos co seseo común na zona), na parroquia de Abalo. No Catrasto da Ensenada rexistrámolo en singular: Montecelo.

Na parroquia de Catoira: O Monte da Peneda, O Monte da Costiña, O Monte das Lagoas e O Monte dos Muíños de Vento (qu e debeu ter outro nome antigo; véxase o que comentamos acerca deses muíños, que son relativamente recentes). Co diminutivo corresponde: O Montiño das Lombas, o Montiño de San Cibrán e o Montiño das Lagoas).

Na parroquia de Dimo: O Monte de Campo de Castro, O Monte do Confurco, O Monte do Fondego, O Monte de San Cibrán, O Monte da Vella, O Medio do Monte, A Penerada do Monte, ademais do diminutivo en O Montiño e o Montiño de Gondar.

Na parroquia de Oeste: A do Monte, O Monte das Abeleiras, O Monte dos Agros, O Monte do Atranco, O Monte da Cabana, O Monte de Campo Florido, O Momnte da Costa, O Monte do Cuculudo, O Monte da Fonte do Xeixo, O Monte das Lombas, O Monte das Mamas, O Monte de Foxos, O Monte de Pedras Blancas, O Monte de Portechán, O Monte de Ribadaveiga, O Monte da Tixó, O Monte da Tormeiriña, O Monte da Vella de Arriba, O Montiño do Crego, O Montiño de Fontenla, O Montiño de Portocanles ( aquí o autor do libro Toponimia de Catoira, equivocouse, este topónimo pertence á parroquia de Dimo).

Texto extraido:
https://www.obaixoulla.gal/elementos/catoira/arquitectura-da-auga/muino-dos-portugueses
https://www.obaixoulla.gal/elementos/catoira/arqueoloxia/petroglifo-do-muino-dos-portugueses
“Toponimia de Catoira” de Gonzalo Navaza.